Miras Hukukunda Denkleştirme

Miras hukukunda denkleştirme müessesesi (TMK m. 669 vd.), mirasbırakanın sağlığında yapmış olduğu karşılıksız kazandırmalar nedeniyle yasal mirasçılar arasında bozulan eşitliğin, mirasın paylaşılması aşamasında yeniden sağlanmasını amaçlayan karmaşık ve hassas bir kurumdur. Denkleştirme, mirasbırakandan sağlararası karşılıksız bir kazandırma almış olan mirasçının, ilgili kazandırmayı muhafaza etmekle birlikte, mirasbırakanın terekesinden kendi miras payına düşen miktarı da diğer yasal mirasçılarla arasında bir fark olmaksızın almasını önler.

Denkleştirme, mirasbırakandan miras payına mahsuben elde edilen karşılıksız kazandırmaların, terekeye aynen geri verilmesi veya miras payına mahsup edilmesi işlemidir. Denkleştirme, yasal mirasçılığın bir yardımcısı ve tamamlayıcısı olarak kabul edilir. Denkleştirme sebebiyle mirasçılar arasında şahsi bir borç ilişkisi doğar; denkleştirme alacaklısı miras payı yanında bir denkleştirme alacağına, denkleştirme borçlusu ise miras payı yanında bir denkleştirme borcuna sahip olur. Denkleştirme talebi ayni bir hak doğurmaz, şahsi bir alacak hakkıdır.

Mirasbırakanın altsoyuna yaptığı ve TMK m. 669/II’de sayılan belirli kazandırmalar, aksi mirasbırakan tarafından açıkça belirtilmedikçe kanunen denkleştirmeye tabidir. Kural mirasbırakanın altsoyuna eşit muamele yapmak istediği varsayımına dayanır.

Altsoy dışındaki yasal mirasçılar (eş ve diğer zümreler) için kural olarak denkleştirme yükümlülüğü yoktur. Bu mirasçılar, ancak mirasbırakanın açık bir irade beyanı ile denkleştirmeyle yükümlü olurlar (TMK m. 669/I).

Bir kazandırmanın denkleştirmeye tabi olabilmesi için şu şartlar aranır:

Karşılıksız Kazandırmanın Sağlararası İşlemle Yapılmış Olması: Denkleştirme, yalnızca mirasbırakanın sağlığında hüküm ve sonuç doğuran sağlararası kazandırmalar için geçerlidir. Ölüme bağlı tasarruflar denkleştirmeye konu olmaz, saklı payı ihlal ederse tenkise konu olur.

Kazandırmanın Karşılıksız (İvazsız) Olması: Kazandırma tamamen veya kısmen karşılıksız olmalıdır. Karma bağışlamalar (bir kısmın karşılıklı, bir kısmın karşılıksız olduğu işlemler) denkleştirmeye tabidir ve yalnızca karşılıksız kalan kısım denkleştirilir.

Kazandırmanın Yasal Mirasçı Lehine Yapılması: Denkleştirme yükümlüsü ve alacaklısı yalnızca yasal mirasçılar olabilir. Atanmış mirasçılar, vasiyet alacaklıları ve mirasçılık sıfatını kaybedenler (red, ıskat, feragat vb.) denkleştirmenin tarafı olamazlar.

Kazandırmanın Miras Payına Mahsuben Yapılmış Olması (İrade/Karine): Denkleştirmenin en önemli şartıdır.

1. • İradi Beyanın Önceliği: Kazandırmanın miras payına mahsuben yapılıp yapılmadığı öncelikle mirasbırakanın iradesine bağlıdır. İrade beyanının ortaya konulması herhangi bir şekil şartına tabi değildir.
   • Kanuni Karine (Altsoy): TMK m. 669/II’de sayılan kazandırmalar için, aksine bir irade yoksa, karine olarak miras payına mahsuben yapıldığı kabul edilir. Mirasbırakanın, altsoyunu denkleştirmeden muaf tutma iradesi açıkça belirtilmelidir. Yargıtay, iradenin her türlü delille ispatlanabileceğini kabul etmektedir.

Denkleştirmenin Konusu

Denkleştirmenin konusu, TMK m. 669/II’de altsoy için kanuni karine olarak sayılan kazandırmalar ve karinenin dışında kalan veya muafiyet öngörülen kazandırmalardan oluşur:

Kanunen Denkleştirmeye Tabi Kazandırmalar (TMK m. 669/II)

Altsoya yapılan ve aksi açıkça belirtilmedikçe iadeye tabi olan kazandırmalardır. Sayım örnekleyicidir.

1. Çeyiz: Evlenmekte olan veya evlenmiş bulunan altsoya bir ev kurmasına yardım etmek üzere yapılan kazandırmalardır.
2. Kuruluş Sermayesi (Tesis Masrafı): Altsoya bağımsız bir ekonomik durum kazanması, mevcut ekonomik bağımsızlığın devam ettirilmesi veya iyileştirilmesi amacıyla yapılan karşılıksız kazandırmalardır.
3. Malvarlığı Devri: Malvarlığının bir bütün halinde (aktif ve pasifleriyle) devri ya da önemli bir kısmının devrini ifade eder.
4. Borçtan Kurtarma: Murisin altsoyunun üçüncü kişiye olan borcunu ödemesi veya altsoyunun kendisine olan borcunu ibra etmesi gibi işlemlerdir.
5. Diğer Benzeri Kazandırmalar: Doktrinde, altsoya yapılan bütün önemli ve büyük karşılıksız kazandırmaların denkleştirmeye tabi olduğu görüşü hakimdir.

Denkleştirmeden Muaf Tutulan veya Kısmen Tabi Olan Kazandırmalar

1. Eğitim ve Öğrenim Giderleri (TMK m. 674/I): Çocukların eğitim ve öğrenimi için yapılan giderler, aksi ispatlanmadıkça, yalnızca alışılmış ölçüleri aşan kısmı için denkleştirmeye tabidir. Alışılmış ölçü; mirasbırakanın ekonomik durumu, yöresel adetler ve çocuğun özel durumu dikkate alınarak belirlenir.
2. Olağan Hediyeler ve Evlenme Giderleri (TMK m. 675):
   • Olağan hediyeler ve evlenme sırasında yapılan geleneğe uygun giderler denkleştirmeye tabi değildir (TMK m. 675/I).
   • Alışılmış ölçüler içinde yapılan çeyiz giderleri hakkında, denkleştirmeye tabi tutmama arzusu asıldır (TMK m. 675/II) Denkleştirmeyi talep eden yasal mirasçı, mirasbırakanın aksini arzu ettiğini ispatlamalıdır.
3. Yasal Miras Payını Aşan Kazandırmalar (TMK m. 672): Kazandırma miras payını aşarsa, kural olarak tamamı denkleştirmeye tabidir. Ancak mirasçı, aşan kısmın kendisine bırakılmak istendiğini ispat ederse, ilgili fazlalık denkleştirmeden muaf olur. Diğer mirasçıların tenkise ilişkin hakları saklıdır (TMK m. 672).

Denkleştirmenin Tarafları

Denkleştirme Borçlusu: Mirasbırakanın yasal mirasçısı olup denkleştirmeye tabi bir kazandırma almış olan kişidir.

Mirasçılık Sıfatını Kaybedenlerin Yerine Geçenler (TMK m. 670): Mirasın açılmasından önce veya sonra mirasçılık sıfatını kaybeden mirasçıya ait geri verme yükümlülüğü, onun yerini alan mirasçılara, miras paylarında meydana gelen artış oranında geçer.

Denkleştirme Alacaklısı: Denkleştirme yükümlüsüyle birlikte mirasçı olan yasal mirasçılardır.

Sağ Kalan Eşin Durumu: Sağ kalan eş bir yasal mirasçıdır (TMK m. 669/I).

1. • Altsoy Dışındaki Mirasçılarla Birlikte Mirasçılık: Eş, iradi denkleştirme hükümlerine tabidir.
   • Altsoy ile Birlikte Mirasçılık: Altsoy TMK m. 669/II uyarınca kanuni denkleştirme borçlusuyken, eş kanuni borçlu değildir. Eşin altsoya karşı denkleştirme alacaklısı olup olamayacağı tartışmalıdır.
     • Hâkim Görüş: Sağ kalan eş, altsoy karşısında ne denkleştirme alacaklısı ne de borçlusudur. Yargıtay da aynı görüşü benimser: Yarg. 2. HD. 03.04.1980 T., E. 1214, K. 2923 ve Yarg. 2. HD. 28.10.1976 T., E. 6834, K. 7532.
     • Alternatif Görüş: Eş, denkleştirme borçlusu olmasa da, altsoydan denkleştirme talep edebilir.
   • Eş, saklı paylı mirasçı olduğundan ve saklı payı altsoy ile birlikte mirasçılık durumunda miras payının tamamı olduğundan, denkleştirme alacaklısı olamasa bile, altsoya yapılan kazandırmaların tenkisini talep ederek saklı payını alabilir.

Denkleştirme ve Tenkis

Denkleştirme davası tenkis davasından daha geniş kapsamlıdır ve kural olarak denkleştirme aslidir, tenkis tali niteliktedir. Bir kazandırma denkleştirmeye tabi ise tenkise gerek kalmaz.

Yargıtay, iki talebin bir davada terditli (aşamalı) olarak ileri sürülebileceğini kabul etmektedir.

• Yarg. 1. HD, T. 28.3.2016, E. 2014/15467, K. 2016/3677: Davanın terditli açılması halinde, mahkemenin öncelikle denkleştirme yönünden karar vermesi gerekirken, bu yönde karar vermeden tenkise ilişkin hüküm kurması usul ve kanuna aykırıdır.

Denkleştirme Yükümlülüğünün İfası ve Usul

Denkleştirme, mirasın paylaşılmasına ilişkin bir kurum olduğu için, denkleştirme davası da paylaşma aşamasında ileri sürülmelidir. Denkleştirme yükümlülüğünün varlığı ve miktarının tespiti isteniyorsa tespit davası; iadeye zorlamak isteniyorsa eda davası niteliğindedir. Mirasın paylaşılması tamamlanana kadar denkleştirme talebi zamanaşımına uğramaz. Paylaşma tamamlandıktan sonra ise, denkleştirmeye tabi bir kazandırmanın ortaya çıkması halinde 10 yıllık genel zamanaşımı süresinin uygulanacağı Yargıtay tarafından kabul edilmektedir.

• Yarg. 2. HD, T. 16.01.2014, E. 2013/25017, K. 2014/573: Mirasta denkleştirme istemi miras paylaşılmadığı sürece zamanaşımına uğramaz; mirasın taksimi halinde ise taksimin yapılmasından itibaren on yıllık zamanaşımı süresi içinde istenmelidir.

HMK m. 2 uyarınca, denkleştirme davalarında görevli mahkeme Asliye Hukuk Mahkemesi‘dir. Mirasın paylaşılmasına ilişkin davalar için öngörülen kesin yetki kuralı (TMK m. 576/II, HMK m. 11/I-a) gereği, mirasbırakanın son yerleşim yeri mahkemesi yetkilidir.

1. Denkleştirme Usulleri ve Değer Tespiti (TMK m. 671, 673)

Denkleştirme borçlusu mirasçıya, para dışındaki kazandırmalar için bir seçimlik hak tanınmıştır (TMK m. 671/I).

Aynen Denkleştirme : Kazandırma konusu şey, miras ortaklığına aynen geri verilir ve mirasçı, sanki hiç kazandırma almamış gibi paylaşmaya katılır.

Mahsuben Denkleştirme: Mirasçı kazandırma konusu şeyi muhafaza eder ve bunun değeri miras payına mahsup edilir. Kazandırmanın değeri miras payını aşarsa, aşan kısım terekeye ödenir.

• Denkleştirme Değeri (TMK m. 673/I): Denkleştirme, kazandırmanın denkleştirme anındaki değeri üzerinden yapılır.
• İade Borcunun Kapsamı (TMK m. 673/II): Yarar ve zarar ile gelir ve giderler hakkında mirasçılar arasında sebepsiz zenginleşme hükümleri uygulanır (TBK m. 79-80). Denkleştirme borçlusu iyiniyetliyse, iyiniyetli sebepsiz zenginleşen gibi sorumlu tutulur. Kazandırma mirasçının kusuru olmaksızın telef olmuşsa, denkleştirme borcu sona erer; ancak sigorta bedeli veya tazminat alınmışsa, ilgili menfaat denkleştirmeye tabi olur.

Hukuki Destek ve Vekilin Önemi

Mirasın Denkleştirilmesi (İade), mirasbırakanın sağlığında yaptığı karşılıksız kazandırmalarla yasal mirasçılar arasında doğan eşitsizliği gidermeyi amaçlayan, teknik hesaplama gerektiren bir hukuki süreçtir.

• Eşitliği Sağlamak İçin: Denkleştirme, özellikle yasal mirasçılar arasındaki eşit paylaşım ilkesinin korunmasını sağlar.
• Doğru Hesaplama Kritik: Hangi kazandırmaların denkleştirmeye tabi olduğunun (özellikle kuruluş, çeyiz, giderler) tespiti ve denkleştirme miktarının tereke içindeki paylara göre hesaplanması, bir avukatın uzmanlığını gerektirir. Yanlış hesaplama, mirasın haksız paylaşımına yol açar.

Mirasın denkleştirilmesi yükümlülüğünün tespiti, denkleştirme miktarının hesaplanması ve mirasın adil paylaşımı ile varsa kanuna uygun paylaşımın korunması ve açılan davaların savunulması süreçlerinde hukuki destek almak için büromuzla iletişime geçebilirsiniz.